«СУБ-» «ПРЕ-», «ПОСТ-» «ИНТЕР-», ИЛИ КАК ПРЕФИКСАЛЬНЫЕ ФОРМЫ ИГРАЮТ В ТЕАТРЕ ЛИТЕРАТУРОВЕДЧЕСКОГО ЯЗЫКА
DOI:
https://doi.org/10.18524/2312-6809.2013.17.128365Ключові слова:
термін, контекст, деривати, джетти, пресупозиції, дискурсивне полеАнотація
У статті досліджено наслідки когнітивних процесів, які вплинули на способи створення і функціонування (переважно завдяки префіксації) літературознавчих термінів у найновіших працях.Посилання
J. LeGoff, Inteligencja w wiekach średnich, tłum. E. Bąkowska, Warszawa 1966, s. 6.
Цит. за: T. Zieliński, Autobiografi a. Dziennik 1939–1944, opracowała H. Geremek, Warszawa 2005, s. 138.
A. Okopień-Sławińska, Jak formy osobowe grają w teatrze mowy?, «Teksty» 1977, nr 5–6;J. Derrida, Some Statements and Truisms about Neologisms, Newisms, Postisms, Parasitims, and Other Small Seismisms, w: The State of «Theory». History, Art, and Critical Discourse, edited with an introduction by D. Carroll, Stanford 1990.
S. Gajda, Termin a współczesna nauka,w: Słowa i ich opis. Na drogach współczesnej leksykologii, redakcja D. Zdunkiewicz-Jedynak, Warszawa 2012, s. 32. Autor ujmuje to «ekumeniczne» wyznanie w cudzysłów, nie lokalizując jednak cytatu; można podejrzewać, że parafrazuje ironiczną defi nicję «nauką jest to, co za naukę jest uważane», którą podaje H. Markiewicz, Mój życiorys polonistyczny z historią w tle, Kraków 2002, s. 5 (w zmienionej wersji przytacza ją za Stefanem Amsterdamskim: «nauka to, co robią uczeni, a uczeni to ci, których w danym czasie za uczonych się uważa», w: Cytaty mądre i zabawne, wybrał H. Markiewicz, Kraków 2002, s. 183).
S. Greenblatt, W stronę poetyki kulturowej, przeł. M. Lorek, w: jego, Poetyka kulturowa. Pisma wybrane, redakcja i wstęp K. Kujawińska-Courtney, Kraków 2006, s. 62.
Neologizm S. G. Szyndina, K obszczej charaktieristikie wostocznoslawianskich zagoworow, w: Etnojazykowaja i etnokulturnaja istorija Wostocznoj Jewropy, otwietstweinnyj riedaktor W. Toporow, Moskwa 1995, s. 309. Trasy międzydsycplinowych podróży pojęć śledzi Mieke Bal w książce Travellimg Concepts in the Humanities: A Rough Guide, Toronto 2002. Wcześniej ich rzeczywiste wędrówki, związane z migracjami i emigracjami uczonych, opisywał Roman Jakobson, An Example of Migratory Terms and Institutional Models: On the Fifth Anniversary of the Moscow Linguistic Circle , w: jego, Selected Writings, The Hague — Paris 1971, vol. 2.
O historii badań nad terminami pisze S. Gajda, Wprowadzenie do teorii terminu, Opole 1990, s. 9 — 13.
J. Kmita, Problematyka terminów teoretycznych w odniesieniu do pojęć literaturoznawczych, Poznań 1967; J. Sławiński, Problemy literaturoznawczej terminologii, w: Dokumentacja w badaniach literackich i teatralnych, pod redakcją J. Czachowskiej, Wrocław 1970; M. Rutkowska, Terminologia literaturoznawcza w wypowiedziach o powieści w XVIII wieku, Wrocław 1975.
Z. Stoberski, Międzynarodowa terminologia naukowa: problemy, postulaty, oczekiwania, Warszawa 1982; Teoretyczne podstawy terminologii, pod red. F. Gruczy, Wrocław 1991, J. Lukszyn, W. Zmarzer, Teoretyczne podstawy terminologii, Warszawa 2001.
Por. np. T. Pawłowski, Tworzenie pojęć i defi niowanie w naukach humanistycznych, Warszawa 1978; S. Gajda, Współczesna polszczyzna naukowa: język czy żargon?, Opole 1990. O przemieszczeniach terminów poetologicznych do innych nauk humanistycznych na przykładzie «narracji» pisałam w książce Literaturoznawcze dyskursy możliwe. Studia z dziejów nowoczesnej teorii literatury w Europie środkowo-wschodniej, Kraków 2007, s. 327–333.
S. Gajda, Wprowadzenie do teorii terminu, dz. cyt., s.. 11.
A. Reformatskij, Czto takoje termin i terminołogija, w: Woprosy tierminołogii, Moskwa 1961, s. 45–53; por. też H. Jadacka, Termin techniczny — pojęcie, budowa, poprawność, Warszawa 1976, s. 16 -17.
Określenia S. Gajdy, Współczesna polska polszczyzna naukowa. Język czy żargon?, dz. cyt., s. 56 (prefabrykat) i s. 75 (półtermin). Autor podkreśla, że pomimo mglistego znaczenia tych niby-terminów odgrywają one doniosłą rolę w życiu idei naukowych.
R. Piętkowa, Wizualizacja semantyki. O niektórych sposobach zapisu we współczesnych tekstach, w: Styl a tekst, red. S. Gajda, M. Balowski, Opole 1996, s.162.
J. Sławiński, Problemy literaturoznawczej terminologii, dz. cyt., s. 235, przyp. 1: «W gruncie rzeczy termin tylko formalnie stanowi jednostkę poziomu leksykalnego; pod względem semantycznym jest on równoważnikiem całego systemu zdań».
F. de Saussure pisał o tym: «...ponad rok zwlekałem z publikacją jednego artykułu, materiałowo nie przedstawiającego żadnej trudności, bo żadną miarą nie potrafi łem uniknąć wyrażeń rażących z punktu widzenia logiki, wymagających radykalnej i zasadniczej reformy», E. Benveniste, Lettres de Ferdinand de Saussure á Antoine Meillet, w: «Cahiers Ferdinad de Saussure» 1964, nr 21, s. 92; podaję za przekładem rosyjskim w: E. Benveniste, Sossiur połwieka spustia, w: jego, Obszczaja lingwistika, pod redakcyjej, s wstupitelnoj stat’jej Ju. Stiepanowa, Moskwa 1974, s. 52–53.
Cyt. za: A. Czudakow, Łożytsia mgła na staryje stupieni, «Znamia» 2000, nr 10.
J. Sławiński, Problemy literaturoznawczej terminologii, dz. cyt., s. 236
Por. o tym M. Gasparow, Tartuskaja szkola 1960-tych godow kak siemioticzeskoje jawlienije, pierw. Wiener Slavische Almanach 1989, Bd. 23 (wersja rozszerzona w: Ju. M. Łotman i tartusko-moskowskaja siemioticzeskaja szkoła, Moskwa 1994).
J. Sławiński, Koncepcja języka poetyckiego Awangardy Krakowskiej, wyd. 2: Kraków 1998, s. 284.
Tak J. Sławiński objaśniał decyzję wprowadzenia do drugiego wydania Słownika terminów literackich hasła «intertekstualność».
«Nie uważam, że powołanie się zarówno na tradycję grecką czy łacińska, jak i na dorobek «nowej retoryki» (…) skazuje na ścisła ortodoksję 24 terminologiczną. Słowem topos oznaczać będę…» — oznajmia M. Gorczyńska, Miejsca Leśmiana, Studium topiki krytycznej, Kraków 2011, s.10.
O niektórych pisałam szczegółowo w artykułach «Jedenaście myków mowy Lenina», «Przestrzenie Teorii» 2010, nr 13; Dlaczego Bachtinowski «chronotop» nie jest metaforą?, «Studia Litteraria Polono-Slavica» 2008, nr 8; Jak został zrobiony termin «zrobiony»? Na marginesie malarstwa analitycznego Pawła Fiłonowa, «Przegląd Filozofi czno-Literacki» 2012, nr 4.
«New Literary History» 2010, nr 4, vol. 41; «Daedalus» 2011, Spring; cytat z: R. Nycz, Możliwa historia literatury. Teksty Drugie» 2011, nr ½.
Nie miejsce tu na ustalenia, o jaki typ derywacji każdorazowo chodzi ani o to, czy są w nich używane przyimki w funkcji prefi ksów, prefi ksy czy prefi ksoidy. Językoznawcy rozmaicie traktują te cząstki — albo zachowując rozróżnienie na derywacje prefi ksalne i kompozita, albo je łącząc. Racje dla łączenia podają J. Bralczyk, G. Majkowska, Język mediów — perspektywa aksjologiczna, w: Język w mediach masowych, pod red. J. Bralczyka i K. Mosiołek-Kłosińskiej, Warszawa 2000, s. 43–50. Jerzy Bartmiński obserwuje, że konstrukcje prefi ksalne stanowią wręcz cechą nowego słownictwa języków słowiańskich, nie tylko polszczyzny; por. jego Pasywne i aktywne paneuropeizmy we współczesnym języku polskim w: Słownictwo współczesnej polszczyzny w okresie przemian, red. J. Mazur, Lublin 2000, s. 109–116).
Historię «heteroglozji» rekonstruuję w artykule Glos(s) do heteroglozji, albo krótki heteroglos(s)ariusz, w: Literatura, kultura, tolerancja, pod red. G. Gazdy, I. Huebner i J. Płuciennika, Kraków 2008.
S. Gajda, Współczesna polska polszczyzna naukowa. Język czy żargon?, dz. cyt., s. 83.
J. Łotman, Struktura chudożestwiennogo tieksta, Moskwa 1970, s.121. «Chwyt dodatni», podobnie jak «ujemny» Łotmana, odwołuje się do umowności i wymaga już ustabilizowanego znaczenia.
Swoiste — bo nie wszyscy językoznawcy potocznie zwani ornitologami zgodzą się na opis gniazdowy na podstawie prefi ksów. Gniazda bowiem są defi niowane akurat odwrotnie, jako «takie układy, w których wokół niepochodnego leksemu hasłowego skupiają się wszystkie derywaty powiązane z nim — bezpośrednio lub pośrednio — relacją pochodności synchronicznej», H. Jadacka, Rzeczownik polski jako baza derywacyjna: opis gniazdowy, Warszawa 1995, s. 22.
Por. R. Przybylska, Polisemia przyimków polskich w świetle semantyki kognitywnej, Kraków2002, s. 193–200.
Przykłady pochodzą z obszernego zbioru tekstów z lat 80. — 90. Nie podaję ich źródeł, gdyż ilustrują tendencję, a nie indywidualne użycia.
Te złośliwe określenia, krytycznie oceniające język teorii o strukturalistycznym rodowodzie, nie pochodzą od rzeczników teorii nowej, ale właśnie starej, którzy doskonale zdawali sobie sprawę z dziwności i ułomności własnej mowy. Autorem pierwszego jest M. Gasparow (patrz jego Wzgliad iz ugła, w: Moskowsko-tartuskaja siemioticzeskaja szkoła, dz. cyt., s. 115), drugiego — J. Łotman (patrz jego, Wmiesto zakliuczenija. O roli słuczajnosti w istorii kultury, w: jego, Izbrannyje stat’i, t. 1. s, 472).
J. Sławiński, Problemy literaturoznawczej terminologii, dz. cyt., s. 235.
O kwestiach ortografi cznych (zapisu z dywizem lub bez) pisze R. Piętkowa, Wizualizacja semantyki. O niektórych sposobach zapisu we współczesnych tekstach, w: Styl a tekst, red. S. Gajda, M. Balowski, Opole 1996, s.159–168.
Według wyliczeń K. Waszakowej, Przejawy internacjonalizacji w słowotwórstwie współczesnej polszczyzny, Warszawa 2005, s. 122.
K. Waszakowa, Przejawy internacjonalizacji w słowotwórstwie współczesnej polszczyzny, dz. cyt., s. 202.
Dlatego liczne rozprawy teoretycznoliterackie i językoznawcze z początku XX wieku miały w tytule «nowe». Jeśli «będziaństwo» było oceniane negatywnie, wówczas «nowe» zmieniało się w «nowinkarstwo».
Patrz J. Tynianow, Poetika. Istorija literatury. Kino, Moskwa 1977, s. 257–258.
Np. J. Kuryłowicz, Studia językoznawcze, Wybór prac opublikowanych w języku polskim, Warszawa 1987, s. 19; L. Zawadowski, Prawdziwy i pozorny wpływ kontekstu nas znaczenie, «Sprawozdania z Posiedzeń Wrocławskiego Tow. Naukowego», 1949.
R. Nycz Możliwa historia literatury, dz. cyt.
R. Nycz, dz. cyt. Podobnie S. Greeblatt, W stronę poetyki kultury, dz. cyt., s. 60; H. White, Historia i sztuka dzisiaj, w: Historia w sztuce, Kraków 2011, s. 181.
J. Trzebiński, Twórczość a struktura pojęć, Warszawa 1981, s. 6.
J. Sławiński, Problemy literaturoznawczej terminologii, dz. cyt., s. 227.
B. Ejchenbaum, Teoria metody formalnej [1926], przeł. R. Zimand, w: jego, Szkice o prozie i poezji, wybór i przekład L. Pszczołowska i R. Zimand, Warszawa 1978, s. 277 (tę «gazetową» naukę omawiam w artykule Żurnal i protokół. Dwa style krytyczne rosyjskich formalistów, «Zagadnienia Rodzajów Literackich» 2011, t. 54, z. 2); J. Derrida, dz. cyt., s. 78.
Je. Lewkijewskaja, Siemnatika sławianskich wierbalnych apotropiejew, w: Etnojazykowaja i etnokulturnaja istorija Wostocznoj Jewropy, dz. cyt., s. 260.
##submission.downloads##
Опубліковано
Номер
Розділ
Ліцензія
Авторське право (c) 2020 Проблеми сучасного літературознавства
Ця робота ліцензується відповідно до Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License.
Автори, які публікуються у цьому журналі, погоджуються з наступними умовами:
- Автори залишають за собою право на авторство своєї роботи та передають журналу право першої публікації цієї роботи на умовах ліцензії Attribution-NonCommercial 4.0 International (CC BY-NC 4.0).
- Автори мають право укладати самостійні додаткові угоди щодо неексклюзивного розповсюдження роботи у тому вигляді, в якому вона була опублікована цим журналом (наприклад, розміщувати роботу в електронному сховищі установи або публікувати у складі монографії), за умови збереження посилання на першу публікацію роботи у цьому журналі.
- Політика журналу дозволяє і заохочує розміщення авторами в мережі Інтернет (наприклад, у сховищах установ або на особистих веб-сайтах) роботи, оскільки це сприяє виникненню продуктивної наукової дискусії та позитивно позначається на оперативності та динаміці цитування опублікованої роботи (див. The Effect of Open Access).
